Παναγιώτης Ν. Καρδαράς

Εδώ και τέσσερα χρόνια ο Ελληνικός λαός βιώνει την πρώτη μεγάλη κρίση του αιώνα μας.
Το μέγεθος αυτής της κρίσης και η ένταση, είναι ανάλογα του αριθμού των ατόμων που πλήττονται, αλλά και της πρότερης οικονομικής και κοινωνικής ποιότητάς τους. Έτσι, η «δυνατή και καλλιεργημένη» προσωπικότητα, αντιστέκεται με μεγαλύτερη επιτυχία στις οικονομικές και κοινωνικές αντιξοότητες.
Η οικονομική κρίση, που έχει φέρει σημαντικές αλλαγές στο βιοτικό επίπεδο πολλών οικογενειών, επηρεάζει ψυχολογικά παιδιά και εφήβους, είτε μέσω των αλλαγών στον τρόπο ζωής της οικογένειας, είτε μέσω των αλλαγών στην ψυχολογική κατάσταση των γονέων π.χ. αν έχουν χάσει τη δουλειά τους, είτε μέσω των στάσεων που προβάλλονται από τα ΜΜΕ.
Η κρίση χτύπησε κυρίως την τάξη των «νεόπτωχων», που προέρχεται από την υποβάθμιση των αστικών και μικροαστικών στρωμάτων. Οι έφηβοι αυτής της τάξης πιθανόν να οδηγηθούν σε καταθλιπτικές ή και αντικοινωνικές συμπεριφορές (παραβατικότητα, εγκληματικότητα) καθώς, διαταράσσεται η σωματική, ψυχική και πνευματική υγεία τους.

.

Η διαμόρφωση της παρούσας κατάστασης έχει ως αποτέλεσμα η Ελλάδα να βρίσκεται πια σε κατάσταση «ανθρωπιστικής κρίσης». Δεν υπάρχει ένας γενικός ορισμός για το τι είναι ανθρωπιστική κρίση». Ο ορισμός που χρησιμοποιείται από τους ειδικούς είναι ότι η ανθρωπιστική κρίση συνοδεύεται από αυξανόμενη φτώχεια, ανισότητα στην εκπαίδευση και την κοινωνική ασφάλεια, καθώς και από ελλιπή πρόσβαση στις υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας. Σημαντικοί δείκτες μιας τέτοιας κρίσης είναι η έλλειψη ιατροφαρμακευτικής και νοσοκομειακής περίθαλψης. Η Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου σε έρευνά της διαπίστωσε ότι πολλοί γονείς, την περίοδο αυτή της οικονομικής κρίσης, έχουν γίνει σκληροί, ασυνεπείς, παραμελούν ή και εγκαταλείπουν τα παιδιά τους. Η κακή ψυχική υγεία στην παιδική και εφηβική ηλικία μπορεί να οδηγήσει και σε προβλήματα υγείας κατά τη νεαρή ενήλική ζωή, π.χ. χρήση ουσιών, βία, μικρότερη εκπαιδευτική πρόοδο, ανεργία, κακή αναπαραγωγική και σεξουαλική ζωή.
Η οικονομική κρίση γίνεται κρίση οικογενειακή και προσωπική. Εχει αρχίσει να αγγίζει κάτι πιο βαθύ από το οικονομικό, είναι μια κρίση προοπτικών που βιώνουν προπαντός οι νέοι. Η ανεργία και οι ελαστικές σχέσεις εργασίας αυξάνουν την κοινωνική απελπισία, μέσα σε μια κατάσταση όπου καταρρέουν ταυτόχρονα και η εργασία και το κράτος πρόνοιας.

Κρίση και εφηβεία

Εξαιτίας του ότι η εφηβεία είναι μία μεταβατική περίοδος, από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση, ο έφηβος έχει να παλέψει με πολλά, όπως: με την εικόνα του εαυτού του που αλλάζει, με το θεμελιώδες ερώτημα «ποιος είμαι», ποια είναι η ταυτότητά μου, με την προσπάθειά του να διαφοροποιηθεί από την οικογένειά του, να ξεκινήσει την δική του αυτόνομη πορεία ζωής, δημιουργούν ενδεχόμενα μεγαλύτερους κινδύνους αποπροσανατολισμού και διεκδίκησης των επαγγελματικών του ευκαιριών.
Οι μαθητές σήμερα στην κρίσιμη ηλικία της εφηβείας βιώνουν δραματικές αλλαγές εξαιτίας της οικονομικής κρίσης και οφείλονται στις περικοπές των μισθών ή στην ανεργία των γονέων τους, που αλλάζουν ριζικά την καθημερινότητά τους. Σύμφωνα με έρευνα του «συνηγόρου του πολίτη» για τα δικαιώματα του παιδιού, 7 στους 10 μαθητές λόγω περικοπών στα έσοδα της οικογένειας έχουν αλλάξει τρόπο διαβίωσης. Πολύ μεγάλη είναι επίσης και η αγωνία των μαθητών για το αύριο, καθώς βλέπουν την καθημερινότητά τους να αλλάζει.
Οι συζητήσεις των μαθητών στο σχολείο εστιάζονται κυρίως, στις περικοπές και την εργασιακή κατάσταση των γονιών τους. Ένας στους δύο μαθητές δηλώνει ότι οι γονείς του έχουν υποστεί σημαντική μείωση στο μισθό τους, ενώ δύο στους δέκα ότι ο ένας γονιός είναι άνεργος. Tα παιδιά έχουν αρχίσει να συμμετέχουν στις περικοπές της οικογένειας και τα ίδια, πολλές φορές, αποφασίζουν να μειώσουν τα έξοδά τους και το χαρτζιλίκι τους.
Ο Συνήγορος του Παιδιού, επισημαίνει ότι τα παιδιά, βλέποντας αυτή την κατάσταση, έχουν ήδη αρχίσει να σκέφτονται ποιο επάγγελμα θα μπορούσε να επιφέρει καλύτερο εισόδημα στους ίδιους και στις οικογένειές τους. Οι γονείς δηλώνουν κατηγορηματικά ότι δεν έχουν την δυνατότητα να στείλουν τα παιδιά τους, αν περάσουν, σε άλλη πόλη για σπουδές. Αποτέλεσμα αυτού είναι τα τελευταία χρόνια πολλά αγόρια να πηγαίνουν στα 18 τους στο στρατό, φαινόμενο που ήταν αδιανόητο τα προηγούμενα χρόνια.
Όπως διαπιστώνεται σε πρόσφατη βιβλιογραφία η κοινωνικο-οικονομική κρίση έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό την ψυχοσωματική ευστάθεια των εφήβων με δύο αλληλοτροφοδοτούμενους τρόπους. Πρώτον, έχουν εξασθενήσει οι προστατευτικοί παράγοντες που συμβάλουν στην ανάπτυξη και τη διατήρησή της και δεύτερον έχουν ενισχυθεί και αυξηθεί οι παράγοντες κινδύνου που οδηγούν στην εμφάνιση ψυχικών διαταραχών. Παράγοντες όπως η εργασιακή ανασφάλεια, η εισοδηματική αβεβαιότητα, η ανεργία, οι ελαστικές μορφές εργασίας, η υπερχρέωση νοικοκυριών, η έλλειψη σταθερής στέγης ή η στεγαστική αβεβαιότητα, η αύξηση κοινωνικών ανισοτήτων, η φτώχεια, ο κοινωνικός αποκλεισμός των ευπαθών ομάδων, η αδυναμία ελέγχου της ζωής του ατόμου και η αβεβαιότητα για το μέλλον συμβάλλουν σημαντικά στην αύξηση της νοσηρότητας στο σύνολό της.
Στην παρούσα εισήγηση παρουσιάζονται τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την ανάλυση ενός ερωτηματολογίου που χρησιμοποιήθηκε από την έρευνα της μεταπτυχιακής εργασίας της συνεργάτιδας μου κ. Ολυμπίας Ουραήλογλου με θέμα: «Οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης σε οικογένειες με εφήβους». Τα κριτήρια με τα οποία συνετάχθη το ερωτηματολόγιο αφορούσαν με ποιον τρόπο η παρούσα κατάσταση έχει επηρεάσει:
Η ανάλυση των ερωτήσεων του ερωτηματολογίου, μας δείχνει πως οι έφηβοι που βρίσκονται σε κακή ψυχολογική κατάσταση είναι πιο επιρρεπείς σε εξαρτήσεις (αλκοόλ, καπνό) σε σχέση με τους εφήβους που έχουν καλή ψυχική υγεία. Όσο υψηλότερα είναι τα επίπεδα ψυχικής ανθεκτικότητας και αυτοεκτίμησης των εφήβων, τόσο μειώνεται η πιθανότητα να παρουσιάσουν οι έφηβοι κατάθλιψη. Οι μικρότερης ηλικίας έφηβοι είναι αυτοί που έχουν επηρεαστεί περισσότερο από τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης, με αποτέλεσμα να παρουσιάζουν ψυχικές διαταραχές σε μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι οι μεγαλύτερης ηλικίας έφηβοι.
Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, αύξηση των επιπέδων αυτοεκτίμησης των εφήβων συνεπάγεται αύξηση των αισθημάτων θυμού για την τωρινή κατάσταση της χώρας, μικρή αύξηση στη χρήση καπνού, μικρότερες αλλαγές στην απόδοσή τους στα μαθήματα του σχολείου και στις σχέσεις τους με τους γονείς και φίλους τους. Υψηλά επίπεδα ψυχικής ανθεκτικότητας έχουν ως αποτέλεσμα τη μείωση του αισθήματος έλλειψης ελπίδας και προοπτικής για το μέλλον.
Αυξημένα επίπεδα ψυχικών διαταραχών (κατάθλιψη) έχουν ως αποτέλεσμα την αύξηση του φόβου για το μέλλον, την έλλειψη ελπίδας και προοπτικής, τις δυσμενείς επιπτώσεις στις σχέσεις με φίλους και συμμαθητές, την κατανάλωση αλκοόλ, αλλαγές στον επαγγελματικό προσανατολισμό. Οι δυσμενείς συνθήκες διαβίωσης της οικογένειας έχουν ως αποτέλεσμα διαταραχές στη συμπεριφορά που μπορεί να οδηγήσουν και σε κατάθλιψη.
Η ενότητα του ερωτηματολογίου που αφορά τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στους εφήβους, μας δίνει μια εικόνα του πώς και πόσο έχουν επηρεαστεί οι έφηβοι από την κρίση. Το 62% των εφήβων αισθάνεται φόβο για το μέλλον, το 54% έλλειψη ελπίδας και προοπτικής, το 63% πιστεύει ότι η κοινωνική δικαιοσύνη απαξιώνεται σημαντικά εξαιτίας της κρίσης κι αυτό προφανώς τους γεμίζει θυμό σε ποσοστό 82% για την τωρινή κατάσταση της χώρας.
Οι σχέσεις των εφήβων με φίλους και συμμαθητές δεν επηρεάστηκε σε ποσοστό που αγγίζει το 80%. Το 52,2% δηλώνει ότι δεν επηρεάστηκε το χαρτζιλίκι τους ιδιαίτερα. Η χρήση αλκοόλ και καπνού επίσης δεν επηρεάστηκαν αρκετά από την κρίση. Η ενασχόληση στο διαδίκτυο και η επίδοση στα μαθήματα του σχολείου δεν επηρεάστηκαν σε ποσοστό 77% και για τις δύο ερωτήσεις. Η παρακολούθηση του φροντιστηρίου για τα μαθήματα του σχολείου, για ξένες γλώσσες, αθλητισμό, μουσική, εξωσχολικές δραστηριότητες δεν επηρεάστηκαν ιδιαίτερα. Η οικονομική κρίση επηρέασε τον επαγγελματικό τους προσανατολισμό. Στις απαντήσεις τους, δεν διευκρινίστηκε αν εξαναγκάστηκαν να διαλέξουν πρωιμότερη ένταξή τους στην επαγγελματική δραστηριότητα ή να διαλέξουν βραχείες και εξειδικευμένες σπουδές σε σχέση με χρονοβόρες και δαπανηρές.
Οι σχέσεις με τα πρόσωπα του περιβάλλοντος, γονείς, αδέλφια, παππούδες/γιαγιάδες δεν επηρεάστηκαν από την οικονομική κρίση.
Στο εργασιακό και κοινωνικοοικονομικό status της οικογένειας, παρατηρούμε ότι το 34,41% των εφήβων δηλώνει ότι ο ένας γονιός τους έχασε τη δουλειά του, ενώ το 21% ότι και οι δύο γονείς τους έχασαν τη δουλειά τους. Το 42,27%, ότι οι γονείς τους λόγω της κρίσης κατέφυγαν σε ελαστική μορφή εργασίας, το 35% ότι οι γονείς τους έχασαν την εργασία τους για ένα χρονικό διάστημα και το 33,24% ότι οι γονείς τους απασχολούνται με μειωμένο ωράριο. Το 32% ότι ένας εκ των γονέων τους εξαναγκάστηκε να έχει και δεύτερη απασχόληση, το 54,23% ότι υπάρχουν απλήρωτοι λογαριασμοί στην οικογένειά τους και το 68,80% άλλαξαν τρόπο διαβίωσης. Ως προς την κατοικία το 14,87% δηλώνει ότι μετακινήθηκαν σε μικρότερο σπίτι, το 13,70% άλλαξαν γειτονιά και 11,66% άλλαξαν τόπο διαβίωσης. Το 43,73% των εφήβων δηλώνει ότι οι γονείς τους σκέφτονται τη μετανάστευση λόγω της οικονομικής κρίσης και το 11,7% ότι ξεκίνησε να εργάζεται για να συνεισφέρει στα έξοδα της οικογένειάς του. Το 86,59% επιβεβαιώνουν ότι συζητούν με τους γονείς τους τις οικονομικές δυσκολίες που η οικογένεια αντιμετωπίζει και το 50% ότι η κρίση έχει επηρεάσει την ιατροφαρμακευτική κάλυψη της οικογένειας του.
Οι έφηβοι σε ποσοστό 86% πιστεύουν ότι η σημερινή κρίση επηρέασε τη λειτουργία του σχολείου τους. Το 67% δηλώνει ότι σταμάτησε η ενισχυτική διδασκαλία που δεχόταν μέσα στο σχολείο, το 59% συζητούν και ενημερώνονται για δικαιώματά τους μέσα στο σχολείο, το 60% ότι στο σχολείο τους γίνονται συναντήσεις ενημέρωσης και διαλόγου για την κρίση, το 19% ότι έχει συμμαθητές που σταμάτησαν το σχολείο και το 51,60% ότι γνωρίζει συμμαθητές του που τρέφονται ανεπαρκώς λόγω της κρίσης.
Σε ποσοστό 24%, οι έφηβοι δηλώνουν ότι συμμετέχουν σε ομάδες διαμαρτυρίας. Το 67% ότι υπάρχουν στην περιοχή που ζουν φορείς που οργανώνουν κοινωνικές δραστηριότητες. Το 57% ότι οι κοινωνικές δραστηριότητες είναι διανομή τροφίμων-ρούχων-βιβλίων, το 27,7% ότι προσφέρεται δωρεάν φροντιστηριακή υποστήριξη στους μαθητές και το 14% ότι οι κοινωνικοί φορείς διαθέτουν κοινωνικούς λειτουργούς και ψυχολόγους στις γειτονίες.
Το 45,5% πιστεύουν ότι η κοινωνικοοικονομική κατάσταση της χώρας θα χειροτερέψει και το 56,9% ότι δε θα βελτιωθεί το βιοτικό επίπεδο της οικογένειάς τους το επόμενο έτος.

Συζήτηση

Η οικονομική κρίση γίνεται κρίση οικογενειακή και προσωπική. Έχει αρχίσει να αγγίζει κάτι πιο βαθύ από το οικονομικό, είναι μια κρίση προοπτικών που βιώνουν προπαντός οι νέοι. Η ανεργία και οι ελαστικές σχέσεις εργασίας αυξάνουν την κοινωνική απελπισία, μέσα σε μια κατάσταση όπου καταρρέουν ταυτόχρονα και η εργασία και το κράτος πρόνοιας αλλά κυρίως η ελπίδα για το μέλλον.
Σήμερα, τη λύση της μετανάστευσης μπορεί να τη σκέφτονται πολλοί, αλλά δεν μπορούν να την πραγματοποιήσουν όλοι. Το ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό, που κάποτε ήταν μια λύση, δεν έχει ζήτηση ούτε στην ίδια του τη χώρα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση προσφέρει θέσεις εργασίας κυρίως σε νέους με υψηλή εξειδίκευση (Φυντανίδου, 2013).
Η σταθερά επιδεινούμενη κατάσταση των νοικοκυριών αυξάνει τα κρούσματα βίας, κυρίως στο σχολείο, πολλαπλασιάζει το άγχος των νέων και τους οδηγεί στην κοινωνικοποίηση μέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών και Διαδικτύου. Το άγχος των παιδιών κυμαίνεται σε εξαιρετικά υψηλά επίπεδα. Τέσσερα στα πέντε παιδιά βιώνουν καταστάσεις άγχους. Άγχος για τα μαθήματα, τις επιδόσεις τους, το σχολείο, τις εξετάσεις, το διάβασμα, το φόρτο εργασίας («Eurostat», 2010).
Η σημερινή κρίση είναι αποτέλεσμα δύο συγκυριών που συνυπήρξαν χρονικά. Πρώτη η ανερμάτιστη οικονομική πολιτική και δεύτερη η αδίστακτη εκμετάλλευση των αναγκών μας από ξένα οικονομικά κέντρα-γνωστά ως αγορές.
Βέβαια, θα μπορούσε κανένας να ισχυριστεί ότι η πολιτική που ακολουθήθηκε ήταν σωστή αν δεν υπήρχαν υποψίες για τις δεινές επερχόμενες εξελίξεις στον παγκόσμιο οικονομικό ορίζοντα. Στη δεκαετία 2000-2009 λίγοι άνθρωποι πίστευαν ότι η παγκοσμιοποίηση θα μεγαλώσει τις ανισότητες. Αλλά από τότε υπήρχαν όχι απλές ενδείξεις αλλά σχεδόν αποδείξεις για την οικονομική ανισορροπία που υπήρχε στην παγκόσμια οικονομία αλλά και στην οικονομία μας.
Η οικονομική κρίση εκδηλώθηκε στη χώρα με επιτεινόμενη σφοδρότητα από το 2010. Από οικονομική κρίση έγινε κρίση οικογενειακή και προσωπική. Έχει αρχίσει ήδη να αγγίζει κάτι πιο βαθύ απ΄ την οικονομική μας υπόσταση. Γίνεται μία κρίση προοπτικών που βιώνουν προπάντων οι νέοι. Θα ήταν αφύσικο, τα σημαντικά αυτά γεγονότα να περάσουν απαρατήρητα από το πιο διερευνητικό κομμάτι της κοινωνίας, που είναι οι έφηβοι. Στην παρούσα έρευνα διαπιστώνονται όλες αυτές οι δραματικές αλλαγές που βιώνουν οι έφηβοι λόγω της οικονομικής κρίσης. Όμως, το ότι τα παιδιά αρχίζουν να μειώνουν το χαρτζιλίκι τους, να μη πηγαίνουν φροντιστήριο και να μην αποκτούν όσα καταναλωτικά αγαθά απολάμβαναν στο παρελθόν, δεν περιμέναμε να το διαπιστώσουμε από την έρευνα. Αυτό που πραγματικά θέλαμε να διαπιστώσουμε είναι το ποσοστό των παιδιών και ο βαθμός στον οποίο επηρεάστηκαν.
Για να ελαχιστοποιηθούν οι επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην υγεία, πρέπει να ενταθούν οι προσπάθειες εξορθολογισμού των δαπανών, η αναδιάρθρωση των υπηρεσιών υγείας και η περιστολή της σπατάλης στο δημόσιο τομέα. Εν παραλλήλω, να αντιμετωπιστούν στοχευμένα οι κίνδυνοι από την παραμέληση απαραίτητων και αναγκαίων υγειονομικών διαδικασιών, όπως οι εμβολιασμοί. Απαιτείται ιδιαίτερη πρόνοια σε ευαίσθητους πληθυσμούς, όπως είναι τα άτομα με ειδικές ανάγκες, οι υπερήλικες και τα παιδιά.
Οι πληροφορίες που εξάγονται από αυτή την έρευνα, ευελπιστούμε ότι θα συμβάλλουν στην πληρέστερη κατανόηση του τρόπου ζωής των Ελλήνων εφήβων και ότι θα μπορέσουν να βοηθήσουν στον εντοπισμό των συμπεριφορών που απαιτούν διορθωτικές παρεμβάσεις, καθώς και των σημείων εκείνων όπου πρέπει να επικεντρωθούν κοινωνικά προγράμματα, τόσο στο σχολείο όσο και στην κοινότητα.
Τα πράγματα όμως αλλάζουν και όσο κι αν θα το θέλαμε δεν μπορούμε να αφήνουμε τα παιδιά έξω απ’ την πραγματικότητα της ζωής μας. Μέσα σε μία περίοδο πολύ σοβαρής οικονομικής κρίσης πολλές οικογένειες βρίσκονται αντιμέτωπες με μεγάλες οικονομικές δυσκολίες, σημαντική μείωση των εσόδων τους, αβεβαιότητα, χρέη, ανεργία. Τα παιδιά πρέπει και έχουν το δικαίωμα να γνωρίζουν, να συμμετέχουν σε όλα αυτά, αλλά και να αισθάνονται ότι μπορούν, παρ’ όλα αυτά, να συνεχίσουν να είναι παιδιά. Τα παιδιά αντιλαμβάνονται, ακούνε, διαισθάνονται και «πιάνουν» και την παραμικρή αλλαγή στη διάθεση, τη συμπεριφορά και τις αντιδράσεις των ενηλίκων (Βογιατζή, 2010). Έτσι, και οι έφηβοι της έρευνάς μας, ιδιαίτερα όσοι είναι σε μεγαλύτερες ηλικίες, δηλώνουν ότι οι γονείς τους συζητούν μαζί τους πιθανές οικονομικές δυσκολίες που βιώνει η οικογένεια.
Το σχολείο, ο άλλος σημαντικός κοινωνικός θεσμός, υφίσταται μια συνεχή υποτίμηση και απαξίωση, τόσο στο υλικό επίπεδο, με τη στέρηση των αναγκαίων πόρων και τις συνέπειές της στη λειτουργία του, όσο και με τη μηδενιστική κριτική στους λειτουργούς του. Έτσι οι εκπαιδευτικοί ως πρότυπα εξιδανίκευσης και αυθεντίας, ως Δάσκαλοι, ως συμβολικοί φορείς εξουσίας και Νόμου, ως γονεϊκά υποκατάστατα υπενδεδυμένα μέσω της μετάθεσης, καθίστανται αδύναμοι, υποτιμημένοι, συχνά φοβισμένοι, με δυσκολία να βάλουν σε λόγο τα σημαίνοντα. (Αναγνωστόπουλος & Σουμάκη, 2012)
Τελειώνοντας θα θέλαμε να παραθέσουμε κάποιες σκέψεις-προτάσεις. Το κινέζικό ιδεόγραμμα για την κρίση έχει δύο αναγνώσεις: η μία ανάγνωση, ο κίνδυνος ή η σύγκρουση και η άλλη, η ευκαιρία. Στα δικά μας δεδομένα έχουμε τεράστια ανατροπή, ένα κλίμα πεσιμισμού και καθημερινής ματαίωσης. Φαίνεται να λείπει η προοπτική, τα σχέδια ή δεν υπάρχουν ή αλλάζουν συνεχώς, κυριαρχεί η αγωνία, η αβεβαιότητα και η σύγκρουση. Καθημερινά δεχόμαστε πλύση εγκεφάλου για το απελπιστικό μέλλον μας. Μήπως όμως, μέσα σ΄ όλα αυτά τα βάσανα που περνάμε, υπάρχει και η ευκαιρία; Η ευκαιρία να ξαναδιαβάσουμε την πορεία μας; Να επαναπροσδιορίσουμε την προσωπική, κοινωνική και οικογενειακή εξέλιξη; Να ανακαλύψουμε τις αξίες και να εστιάσουμε στο ουσιαστικό; Να αναπτύξουμε νέες σχέσεις και να δυναμώσουμε τη συλλογική προσπάθεια; Βέβαια για να ανακαλύψουμε την «ευκαιρία» μέσα σε τέτοια κρίση κανένας δεν μπορεί να ισχυριστεί ότι η αλλαγή θα έπρεπε να γίνει τόσο βίαια και κανένας δεν έχει το θράσος να μιλήσει για «ευκαιρία» σε γονείς που δεν έχουν να ταΐσουν τα παιδιά τους.
Κλείνοντας, θα θέλαμε επίσης να παραθέσουμε έναν λόγο του Αρχιεπισκόπου πάσης Αλβανίας κ.κ. Αναστάσιου, (Αρχιεπίσκοπος πάσης Αλβανίας κ. Αναστάσιος, 2012), ο οποίος με δύο λόγια συνοψίζει τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαμε να βγούμε σύντομα, καλύτεροι και δυνατότεροι από την οικονομική κρίση που πλήττει τον λαό μας: «Στη διάρκεια μεγάλων δοκιμασιών, οπότε οι κοινωνίες φθάνουν σε οριακά σημεία ανθεκτικότητας, αναδεικνύεται ο ρόλος του δασκάλου. Αυτός, καλείται να αναδείξει σπάνιες αρετές κρυμμένες στην καρδιά των ανθρώπων όπως, η φιλαλήθεια, η γενναιότητα, η ανεκτικότητα, η αυταπάρνηση, η δικαιοσύνη, η φιλαλληλία. Αυτά, αποτελούν πολύτιμα αντισώματα στις τάσεις του κοινωνικού μας σώματος και αυτά πρέπει, με επιμονή και σύστημα, να ενεργοποιήσει η κοινωνία σήμερα μέσα από τις εκπαιδευτικές της δομές».
Η λύση της σημερινής κρίσης βρίσκεται στα χέρια της οικογένειας και «των δασκάλων». Αυτοί είναι που θα δώσουν στα παιδιά το καινούριο πρότυπο της αυτογνωσίας, της αυτάρκειας και της αυτοπραγμάτωσης. Η Παιδεία να γίνει το έδαφος πάνω στο οποίο θα ορθωθεί το νέο οικοδόμημα της ανάπτυξης».
Η Παιδεία θα είναι το έδαφος πάνω στο οποίο θα ορθωθεί το νέο οικοδόμημα της ανάπτυξης